Óðurinn til græðginnar

Ungur sölumaður, Mads Andersen-Skjern, kemur til smábæjarins Korsbæk árið 1929, þar sem gamlar valdaættir ráða ríkjum og athafnalífið er í dvala. Aðkomumaðurinn ákveður að setjast að í bænum og leggur grunn að miklu viðskiptaveldi með góðri hjálp vinveittra heimamanna. Að lokum verður hann ríkasti maðurinn í Korsbæk og búinn að velta gamla fyrirfólkinu úr sessi, en svíkur um leið mörg af sínum gömlu lífsgildum.

Eitthvað á þessa leið mætti lýsa hinum geysivinsælu dönsku sjónvarpsþáttum Matador, sem gerðir voru á árunum 1978 til 1981. Nafnið vísar ekki í spænska nautabana, heldur nota Danir þetta orð stundum í merkingunni „efnahagsveldi“ eða álíka. Ástæðan er samnefnt borðspil sem Danir og Íslendingar þekkja einir þjóða.

Það er raunar örlítil söguskekkja að láta sögu sem hefst árið 1929 heita Matador, því það var ekki fyrr en sjö árum síðar sem spilaframleiðandinn C. Drechsler Papirvarefabrik sendi spilið á markað í Danmörku. Þremur árum síðar kom út íslensk útgáfa af Matador. Var það lofsungið í dagblöðum og staðhæfði Morgunblaðið að í Danmörku væru jafnvel bridsklúbbar farnir að láta undan síga fyrir Matadorgildunum sem spryttu upp eins og gorkúlur. Spilið sjálft var annars auglýst með vísunni: „Matador er yndis afl. / Allir spila Matador. / Matador er tigið tafl; / teflum bara Matador!“

Ekki voru stjórnendur C. Drechsler svo ósvífnir að láta eins og Matador-spilið væri þeirra eigin hugarsmíð. Í öllum meginatriðum byggði spilið á Monopoly, sem bandaríski spilarisinn Parker Brothers hóf að selja í stórum stíl árið áður. Í báðum tilvikum er um að ræða spil þar sem keppendur fara milli reita sem bera götunöfn, kaupa viðkomandi götur og rukka því næst keppinauta sína sem álpast til að lenda á sama reit. Helsti sýnilegi munurinn á Monopoly og Matador er sá að í fyrrnefnda spilinu mynda reitirnir fjörutíu ferning, en í því síðarnefnda er þeim raðað í hring. Þá eru leikpeðin í Matador litlir, mislitir bílar en í Monopoly velja keppendur á milli ólíkra hluta, s.s. herskips, fallbyssu og lúðurs.

Þeir ríku verða ríkari

Það varð samstundis ljóst að Parker Brothers hefðu uppgötvað gullnámu þegar Monopoly kom á markað. Á þeim rúmu áttatíu árum sem liðin eru frá útgáfunni, hefur spilið haldið vinsældum sínum og er vafalítið það mest selda í borðspilasögunni. Útgefendurnir hafa einnig verið iðnir við að senda frá sér aðrar útgáfur, svo sem ætlaðar börnum. Landskeppnir og jafnvel heimsmeistaramót hafa verið haldin í Monopoly.

Ýmsir eiga þó bágt með að taka spilamennsku þessa alvarlega sem keppnisíþrótt. Þannig ritaði blaðamaður breska blaðsins The Guardian mikinn grínpistil árið 1975 um Evrópumeistaramót í Monopoly sem átti að hafa farið fram í Reykjavík, en endað með ósköpum þar sem ásakanir um svindl gengu á milli keppenda, á meðan blaðamenn sem fylgdust með mótinu liðu vítiskvalir á áfengislausum miðvikudagskvöldum íslenskra öldurhúsa. Þótt greinin væri grínaktug, virðist henni hafa tekist að sannfæra höfund ensku Wikipediugreinarinnar um Monopoly, sem lætur þess getið að fyrsta Evrópumeistaramótið hafi farið fram í Laugardalshöll – á sama stað og þeir Fischer og Spassky höfðu att kappi um heimsmeistaratitilinn í skák.

Annað og raunverulegra dæmi um áhrif Monopoly á sögulega atburði, tengist lestarráninu mikla í Bretlandi árið 1963. Freistuðust ræningjarnir til að spila spilið með hluta af ránsfeng sínum og áttu fingraför á spilakassanum þátt í sakfellingu þeirra.

Monopoly er táknmynd græðgi og hefur boðskapur þess farið í taugarnar á mörgum siðapostulanum sem og hagfræðingnum – ekki hvað síst sú staðreynd að nafn spilsins merkir „einokun“. Telja gagnrýnendur að það sé ótækt að lofsyngja með þessum hætti jafn skaðlegt afl í hagkerfinu og einokun. Lokatakmark Monopoly er jú að einn keppandi sitji eftir með allar eignirnar og fjármunina en hinir verði gjaldþrota – slíkt eigi þó ekki að vera markmið hins frjálsa markaðar.

Flestir létu hagfræðingarnir nægja að tuða yfir spilinu á kaffistofum, en Ralph Anspach, prófessor við San Francisco-háskóla lét ekki sitja við orðin tóm. Árið 1973 útbjó hann borðspilið Anti-Monopoly, sem hermdi í öllu eftir fyrirmyndinni í útliti en sneri reglunum á haus á þann hátt að í upphafi spilsins ríkir einokun og fákeppni sem þátttakendur leitast við að brjóta niður til að koma á frjálsum markaði.

Sem vænta mátti kunnu Parker Brothers­ illa að meta uppátæki prófessorsins og drógu hann fyrir dómstóla fyrir brot á höfundarétti. Við tóku langvinn málaferli, sem áttu eftir að varpa ljósi á sérkennilega sögu borðspilsins.

Fræðsluspil um pólitík

Hin opinbera saga Monopoly-spilsins hafði fram að þessu verið á þá leið að maður að nafni Charles Darrow, fyrrverandi sölumaður sem misst hafði vinnuna í kreppunni, hafi búið til spilið. Darrow fékk að sönnu einkaleyfi á borðspili af þessu tagi árið 1935 sem hann seldi um hæl til Parker Brothers gegn hlutdeild í hagnaðinum. Hann varð milljónamæringur á augabragði, fyrstur borðspilahöfunda.

Málsvörn prófessors Anspachs byggðist hins vegar á því að Darrow hefði alls ekki verið hinn eiginlegi höfundur, að spil af þessu tagi hefðu verið útbreidd löngu fyrir 1935 og því gæti spilafyrirtækið ekki eignað sér hugverkaréttinn. Í ljós kom að Parker Brothers höfðu í raun áttað sig á þessu löngu fyrr og meðal annars keypt upp önnur og eldri einkaleyfi á sambærilegum spilum, til að tryggja sig fyrir málaferlum. Gafst fyrirtækið því að miklu leyti upp fyrir rökum Anspachs og náðu málsaðilar sáttum utan dómssalar.

Þegar farið var að grafa dýpra ofan í forsögu Monopoly-spilsins kom heillandi saga í ljós. Grunnfyrirmyndin var spil sem hugsjónakonan Elizabeth Magie hannaði árið 1903 og kallaði Leigusalaleikinn (e. The Landlord’s Game). Tilgangurinn spilsins var að leiða fólki fyrir sjónir hvernig leigusalar sem eiga margar húseignir gætu skrúfað upp leiguverðið og þannig hlunnfarið leigjendur sína. Í nútímaútgáfu spilsins birtist það með þeim hætti að keppandi sem eignast götur í sama lit, getur sett „hús“ eða „hótel“ á viðkomandi reiti og þar með rukkað meðspilara sína um margfalda leigu fyrir að stoppa á þeim reitum.

Taldi höfundurinn að keppendum hlyti að renna til rifja ósanngirnin í þessu fyrirkomulagi og að barnungir spilarar yrðu þannig varkárari í að treysta kapítalistum og gylliboðum þeirra þegar fram liðu stundir. Til að koma boðskapnum enn betur til skila var unnt að spila leikinn með annars konar reglum, þar sem auðurinn safnaðist ekki á hendur eins keppandans, heldur högnuðust allir eftir því sem spilinu vatt fram.

Elizabeth Magie var eldheit stuðningskona Georgismans og það voru hugsjónir þeirrar hugmyndastefnu sem hún vildi kynna með borðspili sínu. Georgisminn er flestum gleymdur í dag, en um aldamótin 1900 var það afar áhrifamikil stjórnmálakenning sem margir töldu raunhæfan valkost við kapítalisma og sósíalisma.

Georgisminn, sem sumir fylgjendur kusu þó að kalla „geoisma“ til að stefnan hefði síður á sér blæ persónudýrkunar, dró nafn sitt af bandaríska blaðamanninum og sjálfmenntaða hagfræðingnum Henry George. Hann fæddist árið 1839 og fluttist ungur til Kaliforníu þar sem hann hugðist græða á gullgreftri. Lítið varð úr þeim áformum og þess í stað sneri George sér að blaðamennskunni. Hann snerist til liðs við Demókrata og gerðist sífellt pólitískari í skrifum sínum.

Á sjöunda áratug nítjándu aldar var mikil uppbygging í járnbrautarkerfum Bandaríkjanna. Landeigendur sem voru svo lánsamir að fá járnbraut um lendur sínar duttu í lukkupottinn, þar sem verðmæti þeirra rauk upp úr öllu valdi. Þetta taldi Henry George augljóst ranglæti. Hvers vegna ættu sumir landeigendur að græða á tá og fingri án þess að hafa gert neitt sjálfir til að auka verðmæti jarða sinna?

Næstu árin skrifaði George talsvert um misskiptingu jarðnæðis í Bandaríkjunum og árið 1879 tók hann hugmyndir sínar saman í bókinni „Framfarir og fátækt“ (e. Progress and Poverty). Í henni reyndi hann að sameina kosti samkeppni kapítalismans og félagslegs réttlætis sósíalismans. Georgisminn leggur höfuðáherslu á mikilvægi þess að allir borgarar samfélagsins hafi aðgang að jarðnæði og að hagnaður af hvers kyns náttúruauðlindum skyldi skattlagður.

Markmiðið með þessu var tvíþætt: annars vegar að tryggja hámarksnýtingu alls lands, sem George áleit að einkaeignarfyrirkomulagið gerði ekki, en hins vegar að skapa ríkinu tekjur sem duga myndu til að útrýma fátækt og byggja trausta innviði samfélagsins. Töldu Georgistar raunar að auðlindaskatturinn yrði svo drjúg tekjulind að hið opinbera gæti lagt niður alla aðra skattheimtu.

Hugmyndir þessar hlutu mikinn hljómgrunn víða um lönd. Þannig skiptust róttækir íslenskir stúdentar í Kaupmannahöfn um aldamótin 1900 í tvær fylkingar – þá sem hneigðust til jafnaðarstefnu og hina sem töldu sig Georgista. Jónas Jónsson frá Hriflu heillaðist einnig af Georgismanum á námsárum sínum í Evrópu á árunum fyrir fyrri heimsstyrjöldina en komst loks að þeirri niðurstöðu að stefnan myndi ekki höfða til íslenskra kjósenda.

Fáir munu til að fylla flokk Georgista í dag, enda álíta fæstir að skattur á jarðnæði og náttúruauðlindir myndi einn og sér duga til að standa undir rekstri nútímaríkja. En eftir stendur þó kennslutækið Monopoly í spilaskápum flestra fjölskyldna, þótt upphafleg merking þess sé öllum gleymd.